تکیه گروه در واجشناسی آهنگ فارسی: یک مطالعه موردی*

این مقاله به بررسی و تحلیل آواشناختی و واجشناختی نواخت مرزی H- در ساخت نواختی گروه زیروبمی پیش­هسته فارسی می­پردازد. در یک مطالعه آزمایشگاهی سه دسته کلمه با سه الگوی تکیه­ای متفاوت شامل تکیه پیش­ماقبل­ پایانی، تکیه ماقبل پایانی و تکیه پایانی به عنوان کلمات هدف آزمایش انتخاب شدند. سپس کلمات درون دو نوع جمله در جایگاه تکیه زیروبمی پیش­هسته قبل از یک تکیه پیش­هستهِ دیگر قرار داده شدند به طوری که در یک دسته از جملات، کلمات هدف تحت فشار نوایی نواخت تکیه زیروبمی مجاور و در دسته دیگر بدون فشار نوایی ناشی از تکیه مجاور تولید شدند. جملات سپس توسط چهار شرکت­کننده بومی زبان فارسی تولید شدند. نتایج نشان داد H- در تمامی گروه­ها به غیر از گروه تکیه پایانی که در آن فضای زنجیره­ای کافی برای تظاهر نواخت مرزی وجود ندارد، تظاهر آوایی دارد. بر این اساس، نواخت گروه زیروبمی پیش­هسته فارسی را می‌توان به صورت توالی از یک تکیه زیروبمی دونواختی با الگوی L+H* و یک نواخت مرزی با الگوی H- بازنویسی کرد: L+H*H-. تکیه زیروبمی L+H* بر هجای تکیه بر گروه زیروبمی منطبق است و H- به صورت یک فلات از قله زیروبمی H* تا مرز پایانی گروه گسترده می­شود. تظاهر آوایی H- در سطح آوایی بسته به الگوی تکیه گروه زیروبمی متفاوت است. در تکیه پیش­ماقبل پایانی با توجه به فاصله دو هجایی قله تا مرز پایانی گروه، فلات H- به صورت گونه اصلی خود، یعنی هم­گام با سطح بسامد F0 قله H* ظاهر می­شود. در تکیه ماقبل پایانی، فلات H-، به علت کاهش فاصله مورد نظر، به صورت یک تمایل عام و نه نظام­مند، در سطحی پایین­تر از F0 قله تظاهر می­یابد. در کلمات تکیه پایانی، نواخت H- با توجه به نبود فضای زنجیره­ای کافی تظاهر آوایی ندارد. تظاهر H- در سطح آوایی به صورت یک گستره نواختی بر مبنای تحلیل کپی نواخت قابل تبیین است. طبق این تحلیل، فلات یا گستره H- حاصل یک (در گروه تکیه ماقبل پایانی) یا دو بار (گروه پیش­ماقبل­ پایانی) کپی نواخت مرزی در لایه نواختی هجا (های) بعد از هجای تکیه‌بر است.